Aby ułatwić czytelnikom korzystanie z przewodnika, a także uporządkować informacje dotyczące tego tragicznego okresu w dziejach Łodzi, najważniejsze wydarzenia przedstawiam chronologicznie. Przede wszystkim wymieniam fakty, które poprzedzały utworzenie zamkniętej dzielnicy na terenie Bałut, a są kluczowe dla późniejszych wydarzeń. Podaję także najistotniejsze daty z historii getta w Litzmannstadt.

1939

1 września - wybuchła II wojna światowa, niemieckie armie dokonały agresji na Polskę, kilka dni później Łódź została zajęta przez wojska niemieckie. Zanim zaczęły się represje wobec polskiej i żydowskiej ludności Łodzi, tysiące Żydów, w obawie przed terrorem i antysemityzmem, uciekło do innych krajów; ci bogatsi - między innymi do Francji i Szwajcarii, wielu - na wschód Polski i do Związku Radzieckiego.

9 września - triumfalne wkroczenie armii niemieckiej do Łodzi. Część mieszkańców - głównie łódzcy Niemcy - witali· żołnierzy z entuzjazmem.

11 września - do Łodzi przybyła forpoczta hitlerowskiej policji bezpieczeństwa. Oddział został zakwaterowany w budynku szkoły żydowskiej przy ulicy Anstadta. Uzbrojone oddziały żołnierzy i policji zaczęły wkraczać do żydowskich domów i warsztatów.

18 września - szef Zarządu Cywilnego Armii Niemieckiej wydał zarządzenie ograniczające obrót pieniędzmi. Szczególnie dotkliwe restrykcje dotyczyły Żydów. Nie wolno im było posiadać w domu kwoty większej niż 2000 zł. Zablokowano depozyty papierów wartościowych oraz inne depozyty i kasetki. Tygodniowo pozwolono z kont bankowych i oszczędnościowych wypłacać najwyżej 250 zł.

28 września - Łódź stała się częścią utworzonego właśnie Generalnego Gubernatorstwa (tylko na półtora miesiąca).

29 września - naziści ustanowili komisaryczny zarząd dla przedsiębiorstw, zakładów i nieruchomości opuszczonych przez właścicieli. W ten sposób hitlerowcy zajęli większość fabryk należących do zamożniejszych Żydów, którzy opuścili Łódź z obawy przed prześladowaniami.

5 października - wprowadzenie obowiązku pracy dla Żydów.

Zarówno Polacy, jaki Żydzi byli narażeni na łapanki uliczne. Zatrzymywano ich na ulicach, ale też wyciągano z domów. Żydów zmuszano do wykonywania najbardziej upokarzających robót. Przedstawicieli inteligencji polskiej i żydowskiej - działaczy politycznych i społecznych, dziennikarzy, artystów - wyłapywano i osadzano w obozach koncentracyjnych, m.in. w utworzonym naprędce obozie w fabryce Glasera na Radogoszczu. Wielu z nich trafiło do ciężkiego więzienia w Rawiczu.

7 października - Gmina Żydowska wystąpiła do władz niemieckich z propozycją współpracy przy rekrutacji robotników. Powołano Biuro Zaciągu Pracy przy ulicy Pomorskiej 18, potem Południowej 10 (dziś ul. Rewolucji 1905 roku). Początkowo przekazywano 700 robotników dziennie, potem nawet do 2000 osób. Żydzi nie otrzymywali za swoją pracę wynagrodzenia.

13 października - z woli nazistowskiego komisarza Łodzi Przełożonym Starszeństwa Żydów mianowany został Chaim Mordechaj Rumkowski (od 12 września był wiceprzewodniczącym gminy żydowskiej). Rozwiązano zarząd łódzkiej gminy wyznaniowej.

18 października - zabroniono Żydom prowadzenia handlu towarami skórzanymi i włókienniczymi. Dla żydowskich mieszkańców Łodzi było to równoznaczne z całkowitym wyeliminowaniem z rynku. Większość Żydów pozostała bez środków do życia.

19 października - powołano Główny Urząd Powierniczy Wschód (Haupttreuhandstelle Ost - HTO) - w krótkim czasie niemal wszystkie przedsiębiorstwa należące do Żydów zostały wywłaszczone przez nazistów. Skonfiskowane surowce, towary i półfabrykaty wywieziono do Rzeszy.

28 października - Łódź odwiedził Heinrich Himmler, komisarz Rzeszy do spraw umacniania niemczyzny.

31 października - prezydent policji w Łodzi nakazał oznakować od l listopada wszystkie sklepy i przedsiębiorstwa szyldami, które wskazywały narodowość właściciela. Zaczęła się na wielką skalę grabież sklepów i zakładów żydowskich. Nakazano też zwolnić wszystkich Żydów zatrudnionych w przedsiębiorstwach aryjskich. Zlikwidowano żydowskie związki zawodowe i organizacje społeczno-gospodarcze.

1 listopada - aresztowano kilkudziesięcioosobową grupę żydowskich literatów, dziennikarzy, plastyków i aktorów, stałych bywalców kawiarni Astoria (róg Piotrkowskiej i Śródmiejskiej, dziś Więckowskiego). Aresztowanych ciężko pobito i torturowano. Naziści zażądali okupu za ich wypuszczenie.

2 listopada - w lesie łagiewnickim rozstrzelano 15 osób z grupy zatrzymanej w Astorii. Ci z pozostałych, którzy nie mogli się wykupić, trafili do obozu na Radogoszczu.

7 listopada - Żydom nie wolno było wchodzić na ulicę Piotrkowską. Wprowadzono zakaz zawierania małżeństw między Żydami a Polakami i Niemcami.

9 listopada - na życzenie łódzkich Niemców Łódź została włączona do Rzeszy, znalazła się pod władzą namiestnika Kraju Warty Artura Greisera, który był zwolennikiem szybkiej germanizacji podległych mu obszarów. Zaczął się krwawy terror wobec Polaków i Żydów.

10 listopada - Niemcy spędzili na plac Wolności Żydów, którym kazali wywiercić dziury w pomniku Tadeusza Kościuszki, później go wysadzili w powietrze. Przez następne dni grupy żydowskich robotników musiały rozbić zburzone fragmenty pomnika na kawałki.

Nocą z 10 na 11 listopada podpalono też łódzką synagogę przy ul. Spacerowej (dziś aleja Kościuszki róg Zielonej). Rozbiórkę budynku zakończono wiosną 1940 roku.

Kolejne synagogi zostały podpalone w następnych dniach:

- przy ulicy Wolborskiej (dopiero wiele miesięcy później ruiny zostały rozebrane);

- przy Gdańskiej 18 (był to ośrodek łódzkiego syjonizmu, do tej synagogi uczęszczał przed wojną m.in. Chaim Mordechaj Rumkowski, późniejszy "król getta");

- przy ulicy Wólczańskiej 6 - opisał to Icchak Kacenelson w "Pieśni o zamordowanym żydowskim narodzie". Naziści znęcali się wówczas nad rabinem i szamesem (woźnym synagogi). Mury synagogi zostały zburzone do marca 1940 roku.

Do połowy 1940 roku zachowano natomiast synagogę przy ul. Zachodniej 56 (dziś plac pod numerem 70). Był w niej kręcony propagandowy antysemicki film. Potem została spalona wraz z cennym księgozbiorem.

Przetrwała jedynie niewielka synagoga przy ul. Rewolucji 1905 roku nr 28 w drugim podwórku. Należała do rodziny Reicherów. Na początku wojny została przejęta przez Niemca.

11 listopada - na Bałuckim Rynku Niemcy powiesili trzy osoby. Była to pierwsza publiczna egzekucja w Łodzi.

Aresztowano przedstawicieli łódzkiej inteligencji i duchowieństwa, która nie chciała podporządkować się okupantom, w tym: Żydowską Radę Starszych, która została powołana kilka dni wcześniej. Po interwencji Rumkowskiego, Przełożonego Starszeństwa Żydów, naziści zwolnili 10 radnych. Pozostali (20 osób) zostali rozstrzelani lub wywiezieni do obozów koncentracyjnych.

14 listopada - prezes rejencji kalisko-łódzkiej Friedrich Ubelhor wydał zarządzenie nakazujące Żydom - bez względu na wiek i płeć - noszenie na prawym ramieniu, bezpośrednio pod pachą opaski o szerokości 10 cm. Jak napisano, miała mieć ona kolor "żydowsko-żółty". Osobom, które nie chciały podporządkować się temu zarządzeniu, groziła kara śmierci. Zabroniono też Żydom opuszczania mieszkań od godziny 17 do 8 rano.

Był to pierwszy tego rodzaju akt wprowadzony w życie na terenie III Rzeszy. Zarządzenie Reinharda Heydricha o oznakowaniu Żydów ukazało się dopiero 1 października 1941 roku! Nie dotyczyło dzieci do szóstego roku życia, a jeśli ktoś naruszył nakaz, był karany grzywną 150 marek lub aresztem do sześciu tygodni.

2 grudnia - zastępca prezydenta policji wydał zarządzenie zabraniające Żydom prowadzenia wszelkiego rodzaju transportu na drogach publicznych.

10 grudnia - pojawił się pierwszy tajny okólnik prezesa kaliskiej rejencji Friedricha Ubelhora mówiący o konieczności utworzenia getta w Łodzi.

11 grudnia - namiestnik Kraju Warty Artur Greiser znowelizował poprzednie rozporządzenie o oznakowaniu ludności żydowskiej. Żydzi zamiast opaski mieli nosić żółtą gwiazdę Dawida - na piersi i plecach. Za nieprzestrzeganie zarządzenia groziła kara śmierci.

Ukazało się też szereg innych zarządzeń, m.in. zabroniono Żydom spacerować po miejskich parkach i jeździć tramwajami.

12 grudnia - w ramach depolonizacji i "odżydzania" ziem wcielonych do Rzeszy rozpoczęły się akcje wysiedlania do Generalnego Gubernatorstwa.

20 grudnia - nastąpiło zamknięcie polskich i żydowskich szkół oraz konfiskata ich majątku przez nazistów.


Źródła kalendarium:

Julian Baranowski, Łódzkie getto 1940-1944. Vademecum, Archiwum Państwowe w Łodzi & Bilbo, Łódź 2003.
Kronika łódzkiego getta, tom I (styczeń 1941 - maj 1942), tom II (czerwiec 1942), red. Danuta Dąbrowska i Lucjan Dobroszycki, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1965.
Marek Budziarek, Łódź, Lodsch, Litzmannstadt. Wycinki z życia mieszkańców okupowanego miasta, Literatura, Łódź 2003.
Icchak (Henryk) Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Kontra, Londyn 1988.
The Last Ghetto. Life in the Lodz Ghetto 1940-1944, red. Michał Unger, Yad Vashem, 1995.