Aby ułatwić czytelnikom korzystanie z przewodnika, a także uporządkować informacje dotyczące tego tragicznego okresu w dziejach Łodzi, najważniejsze wydarzenia przedstawiam chronologicznie. Przede wszystkim wymieniam fakty, które poprzedzały utworzenie zamkniętej dzielnicy na terenie Bałut, a są kluczowe dla późniejszych wydarzeń. Podaję także najistotniejsze daty z historii getta w Litzmannstadt.

1940

17 stycznia - prezes rejencji kalisko-łódzkiej oraz miejscowy dowódca policji wydali rozporządzenie ostrzegające osoby i instytucje przed samowolnym dokonywaniem rekwizycji mienia żydowskiego.

26 stycznia - rozpoczął działalność Wydział Kwaterunkowy przy ul. Lutomierskiej 11; jego zadaniem był przydział mieszkań ludziom, którzy przeprowadzali się na teren getta.

8 lutego - w "Lodscher Zeitung" ukazało się rozporządzenie Johanna Schafera, prezydenta policji, o utworzeniu w Łodzi wydzielonej dzielnicy mieszkaniowej dla Żydów. Mówiono też o odrębnej zamkniętej dzielnicy dla Polaków, ale ten projekt nigdy nie został wcielony w życie.

12 lutego - zaczęła się masowa akcja przesiedlania Żydów do getta i wysiedlania Polaków i Niemców z terenu przeznaczonego dla ludności żydowskiej.

6 marca - akcja niemieckiej armii wobec Żydów, którzy nie chcieli przenieść się na teren getta, tzw. "krwawy czwartek". Naziści zamknęli fragment ul. Piotrkowskiej i nakazali opuścić mieszkania w ciągu kilku minut. Kilka opierających się osób - zginęło, inni w obawie o życie przenosili się na Bałuty.

13 marca - początek ewakuacji osób chorych psychicznie z Kochanówka, a także ze szpitala przy ul. Wesołej oraz upośledzonych i kalekich dzieci z sierocińców, w sumie około 250 osób.

15 marca - ruszyła poczta na terenie getta [patrz: Poczta i Kasa Główna].

11 kwietnia - uroczyste ogłoszenie zmiany nazwy Łodzi na Litzmannstadt na cześć niemieckiego generała Karla von Litzmanna, który był bohaterem I wojny światowej, dowodził armią niemiecką w czasie tzw. "bitwy łódzkiej" w 1914 roku. Herbem miasta stała się podwójna swastyka na niebieskim tle. Faktycznie więc łódzkie getto funkcjonowało na terenie Litzmannstadt i dlatego występuje pod obiema nazwami. W kwietniu do budynku przy ul. Limanowskiego l wprowadziła się niemiecka policja ochronna (Schupo), dwa wydzielone pokoje zajęła tajna polityczna policja, czyli Gestapo [patrz: Schupo i gestapo ]. Na terenie getta Rumkowski powołał Żydowską Służbę Porządkową z siedzibą przy ul. Lutomierskiej 1 [patrz: Policja Żydowska ].

30 kwietnia - nastąpiło całkowite zamknięcie i odizolowanie terenu getta od reszty miasta. Wokół getta, a także ulic Zgierskiej i Limanowskiego, wyodrębnionych z jego obszaru, ustawiono zasieki oraz wartowników [patrz: Mosty Getta ]. W pierwszym etapie getto było częścią Wydziału Aprowizacji i Gospodarki Zarządu Miasta, niemiecka centrala mieściła się w budynku przy ul. Cegielnianej (Moltkestrasse 157, obecnie Jaracza 11), kierował nią Johann Moldenhauer.

5 maja - kierownikiem getta ze strony Niemców został Hans Biebow, kupiec z Bremy, który stopniowo przemienił zamkniętą dzielnicę żydowską w obóz pracy dla Rzeszy. .

7 maja - na Bałuckim Rynku uruchomiono Centralny Sekretariat, który wspierał działania Przełożonego Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie i koordynował pracę administracji [patrz: Bałucki Rynek ]. Wkrótce powstał też m.in. Wydział Aprowizacji zajmujący się dystrybucją żywności i opału.

10 maja - zarządzenie komendanta policji niemieckiej, które zezwalało strzelać bez ostrzeżenia do każdego Żyda, który usiłował opuścić getto bez zezwolenia.

19 maja - w getcie powołano tzw. kripo, niemiecką placówkę policji kryminalnej (Sonderkommando Getto). Miała swoją siedzibę w domu parafialnym przy ul. Kościelnej 8 [patrz: Kripo ].

28 maja - strajk stłumiony przez niemiecką policję. Za sprzeciw wobec Przełożonego Starszeństwa Żydów furmani, rzeźnicy i sprzedawcy ryb zostali później wysłani poza getto.

12 czerwca - spis powszechny wykonany w getcie stwierdził, że w getcie było 160.320 Żydów, w tym prawie 6,5 tys. osób z obszaru Kraju Warty. Getto obejmowało obszar 4,13 km kw.

26 czerwca - ruszył Bank Emisyjny przy ul. Marysińskiej 71. W getcie zaczęły funkcjonować odrębne pieniądze - marki gettowe, popularnie nazywane "rumkarni" bądź "chaimkami".

8 lipca - od tego dnia marki gettowe stały się jedyną obowiązującą walutą w getcie. Inne pieniądze trzeba było wymienić.

15 lipca - ograniczenie korzystania z poczty i telefonów.

6 sierpnia - ruszyła tzw. kuchnia dla inteligencji [patrz: Ulica Zgierska ].

12 sierpnia - działalność rozpoczął Bank Skupu Wartościowych Przedmiotów i Odzieży, który skupywał dewizy, futra, wartościowe przedmioty, nawet ubrania i pościel [patrz: Bank Skupu Wartościowych Przedmiotów i Odzieży ].

13 sierpnia - ukazało się obwieszczenie o możliwości uruchamiania domów modlitwy.

18 września - rozpoczęcie działalności sądu i prokuratury [patrz: Ulica Gnieźnieńska ].

l października - powstało Centralne Biuro Resortów Pracy, które zajmowało się organizacją produkcji w getcie. Praca na potrzeby niemieckiej armii odbywała się w fabrykach i zakładach, które nosiły najczęściej nazwę resort pracy (z niem. Arbeitsressorte). Stosowano też określenie "szop". Było ich ponad sto. Niektóre resorty miały po kilka filii rozmieszczonych w różnych miejscach getta, do największych należał resort krawiecki, szewski, tekstylny i metalowy, a także słomiany, nazywany też Resortem Obuwia Słomianego [patrz: Obóz Cygański ]. .

20 października - z polecenia Przełożonego Starszeństwa Żydów powstało Centralne Więzienie przy ul. Czarnieckiego [patrz: Centralne więzienie (Zentral- Gefaengnis) ul. Czarnieckiego ].

29 października - ekspozytura getta stała się odrębnym wydziałem Zarządu Miejskiego (Gettoverwaltung) i podlegała już tylko bezpośrednio nadburmistrzowi Wernerowi Ventzkiemu.

6 listopada - powstała Najwyższa Izba Kontroli, której zadaniem było tępienie nadużyć i kontrola działalności różnorodnych urzędów, wydziałów i agend. Kierował nią brat prezesa, Józef Rumkowski. Działała do 12 listopada 1942.

17 listopada - z polecenie Rumkowskiego powstało Archiwum, które gromadziło dokumenty z życia getta. Tutaj tworzono również "Kronikę getta łódzkiego"; źródło wiedzy dotyczącej tego okresu [patrz: Plac Kościelny ].

30 grudnia - wprowadzono kartki żywnościowe dla mieszkańców getta.

31 grudnia - w getcie znajdowało się prawie 155 tys. ludzi. Dramatycznie wzrastała liczba zgonów z głodu i wyczerpania.

1941

7 marca - wyszedł pierwszy numer "Getto Cajtung” gdzie publikowane były rozporządzenia i ogłoszenia. Do 21 września 1941 roku wydano 18 numerów.

11 marca - ruszył Sąd Doraźny (Sąd Przyspieszony), którego zadaniem było wydawanie szybkich wyroków [patrz: Ulica Franciszkańska].

maj - decyzją władz niemieckich oderwano od getta fragment terenu w trójkącie ulic: Drewnowska, Majowa, Jeneralska. W obszarze zamkniętej dzielnicy zostało 3,82 km2.

7 czerwca - do getta przybył Heinrich Himmler, komisarz Rzeszy do spraw umacniania niemczyzny. Był na Bałuckim Rynku, gdzie rozmawiał z Rumkowskim, odwiedził też resort krawiecki.

21 września - w getcie ruszyły tramwaje, początkowo przewoziły tylko żywność, opał i surowce do produkcji [patrz: Tramwaje w gettcie].

17 października - do getta zaczęły przyjeżdżać transporty Żydów z Europy Zachodniej, w sumie na przełomie września i października wsiedlono do getta 19.954 Żydów z Austrii, Czech, Niemiec i Luksemburga. Zakwaterowano ich m.in. w budynkach dawnych szkół [patrz: Szkoły i kolektyw „Praga IV”].

październik -likwidacja szkolnictwa w getcie.

5 listopada - do Łodzi dotarły pierwsze transporty z Cyganami z Burgenlandu. Dla nich wyznaczono odrębny obóz na terenie getta, tuż obok granicy - wydzielony i zupełnie izolowany. Zamknięto tam ponad 5 tys. osób [patrz: Obóz cygański].

listopad-grudzień - strajki przeciwko Przełożonemu Starszeństwa Żydów w niektórych resortach pracy, m.in. kotlarskim, krawieckim i szewskim. W Chełmnie nad Nerem, 70 km od Łodzi, powstał ośrodek zagłady.

7 grudnia - przyjeżdżają do getta pierwsze transporty Zydów ze zlikwidowanych gett prowincjonalnych z Kraju Warty, m.in. z Ozorkowa, Strykowa, Pabianic, Brzezin, Włocławka.

16 grudnia - Rumkowski otrzymał od Niemców informację o konieczności wysiedlenia z getta 20 tys. osób.


Źródła kalendarium:

Julian Baranowski, Łódzkie getto 1940-1944. Vademecum, Archiwum Państwowe w Łodzi & Bilbo, Łódź 2003.
Kronika łódzkiego getta, tom I (styczeń 1941 - maj 1942), tom II (czerwiec 1942), red. Danuta Dąbrowska i Lucjan Dobroszycki, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1965.
Marek Budziarek, Łódź, Lodsch, Litzmannstadt. Wycinki z życia mieszkańców okupowanego miasta, Literatura, Łódź 2003.
Icchak (Henryk) Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Kontra, Londyn 1988.
The Last Ghetto. Life in the Lodz Ghetto 1940-1944, red. Michał Unger, Yad Vashem, 1995.