Aby ułatwić czytelnikom korzystanie z przewodnika, a także uporządkować informacje dotyczące tego tragicznego okresu w dziejach Łodzi, najważniejsze wydarzenia przedstawiam chronologicznie. Przede wszystkim wymieniam fakty, które poprzedzały utworzenie zamkniętej dzielnicy na terenie Bałut, a są kluczowe dla późniejszych wydarzeń. Podaję także najistotniejsze daty z historii getta w Litzmannstadt.

1942

5 stycznia - rozpoczęły się wywózki Cyganów do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Do 12 stycznia blisko 4300 osób zostało tam zamordowanych gazem.

12 stycznia - likwidacja obozu cygańskiego.

16 stycznia - pierwszy etap wysiedlania z getta Zydów. Do 29 stycznia wywieziono i zamordowano w Chełmnie ponad 10 tys. osób.

21 luty - pierwsza publiczna egzekucja w getcie, na placu Bazarowym powieszony został Max Hertz z Kolonii [patrz: Plac Bazarowy].

22 luty - kolejna grupa Żydów z łódzkiego getta została wywieziona do Chełmna nad Nerem, w sumie do 2 kwietnia trafiło tam ponad 34 tys. ludzi.

4 maja - trzeci etap wywózek. W majowych transportach byli niemal sami Żydzi z Europy Zachodniej. Do 15 maja do wagonów odjeżdżających ze stacji Radegast wsiadło 10.914 osób. W sumie od styczna do maja 1942 roku wywieziono z getta 57.064 Żydów oraz prawie 4300 Cyganów. Nikt z nich nie przeżył.

1 czerwca - Rumkowski nakazał Żydom zgolić brody i skrócić chałaty. Nakaz był często egzekwowany siłą.

2 czerwca - uruchomiona została tramwajowa komunikacja osobowa [patrz: Tramwaje w gettcie].

22 lipca - publiczna egzekucja na placu Bazarowym [patrz: Plac Bazarowy].

1 września - zaczęły się wywózki chorych ze szpitali do Chełmna nad Nerem [patrz: Szpital nr 1 i szpital dla dzieci].

4 września - przemówienie Chaima Rumkowskiego na placu strażackim [patrz: Ulica Lutomierska]. wzywające mieszkańców do oddania dzieci. Rozpoczął się jeden z najbardziej dramatycznych rozdziałów historii łódzkiego getta, który przeszedł do historii pod nazwą "wielka szpera". Nazwa szpera pochodzi od niemieckiego określenia Allgemeine Gehsperre, które oznaczało wprowadzony wówczas zakaz opuszczania domów. Mieszkańcy getta nie mogli wychodzić z mieszkań, a żydowscy policjanci pod nadzorem niemieckich żandarmów przeszukiwali dom po domu. Zabierali ludzi starych, chorych, zniedołężniałych, a także dzieci poniżej 10 lat. Niemcy uważali, że są oni w getcie niepotrzebni, bo nie mogą pracować. W dniach 1-12 września poza getto wywieziono 15.681 osób, w tym 5862 dzieci do 10 lat. Wszyscy zostali zamordowani w ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem.

7 września - egzekucja 17 Żydów z Pabianic. Powieszono ich na placu Bazarowym za opór stawiany Niemcom.

15 września - Niemcy strzelali do przypadkowych osób stojących na Bałuckim Rynku w kolejce po przydział kartofli. Zabili kilku Żydów. W dawnych budynkach szpitalnych, z których chorych wywieziono do Chełmna, umieszczono resorty pracy.

1 października - w getcie było 89.446 osób. Dokonano redukcji niemieckich wartowników policyjnych wokół getta. październik - zmiana getta w potężny obóz pracy. W resortach pojawili się przedstawiciele niemieckiego Zarządu Getta pilnujący produkcji.

9 października - zmiana szyldów: na wszystkich budynkach resortów pracy pojawiła się nazwa Gettoverwaltung.

1 grudnia - Niemcy uruchomili na terenie getta obóz dla dzieci polskich przy ul. Przemysłowej [patrz: Obóz dla dzieci polskich]. grudzień - utworzono dwa nowe szpitale: chirurgiczny przy ul. Mickiewicza 7 i zakaźny przy ul. Dworskiej 74 [patrz: Szpital Numer IV] [patrz: Szpital Zakaźny].

1943

15 marca - 850 mieszkańców getta wywieziono do obozów pracy pod Poznań.

3 kwietnia - około tysiąca Żydów z Litzmannstadt getto wywieziono do Niemiec.

13 września - kolejna publiczna egzekucja na placu Bazarowym.

1944

4 marca - 750 mieszkańców getta Niemcy wysłali do Częstochowy do pracy w firmie Hasag.

10 marca - 850 osób wywieziono do tej samej firmy· w Skarżysku Kamiennej.

maj - Heinrich Himmler zarządził likwidację łódzkiego getta. Było już w tym momencie ostatnim dużym skupiskiem ludności żydowskiej, gdzie mieszkało prawie 77 tys. osób.

23 czerwca - wyruszyły pierwsze transporty do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Do 14 lipca wywieziono tam blisko 7200 osób.

14 lipca - transporty do Chełmna zostały wstrzymane.

1 sierpnia - Chaim Mordechaj Rumkowski otrzymał rozkaz ewakuacji ludności w głąb trzeciej Rzeszy. Mieszkańcy mieli się zgłaszać dobrowolnie.

9 sierpnia - wyruszyły pierwsze transporty ze stacji Radegast w kierunku Oświęcimia. Swoją drogę kończyły w Brzezince. Do końca sierpnia wywieziono tam około 70 tysięcy osób. Większość od razu kierowano do komór gazowych, część trafiła do Oświęcimia lub innych hitlerowskich obozów.

28 sierpnia - do Oświęcimia wywieziony został Chaim Mordechaj Rumkowski i jego rodzina.

29 sierpnia - ze stacji Radegast wyjechał ostatni transport do obozu zagłady [patrz: Stacja Radegast].

wrzesień - na terenie getta zostało około 850 osób do porządkowania terenu, a także grupa Żydów wybranych osobiście przez Hansa Biebowa do pracy na terenie Niemiec. To głównie wysocy urzędnicy administracji getta i ich rodziny, a także inżynierowie, prawnicy, lekarze - w sumie około 600 osób. Kilkadziesiąt osób ukryło się przed wywózką.

21 października - kilkuset Żydów wybranych przez Biebowa wyruszyło do Konigs Wusterhausen koło Berlina.

1945

19 stycznia - do Łodzi wkroczyła armia sowiecka. Na terenie getta przebywało kilkuset Żydów, których pozostawiono do porządkowania getta. Kilka dni wcześniej Niemcy kazali im wykopać groby na terenie cmentarza, ale nie zdążyli wykonać egzekucji [patrz: Cmentarz żydowski].

1947

Hans Biebow, kierownik Zarządu Getta, został wydany władzom polskim przez amerykańskie władze okupacyjne. Śledztwo prowadziła Prokuratura Sądu Okręgowego w Łodzi.

23-30 kwietnia - w gmachu Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego odbył się proces Biebowa. Sąd wymierzył mu trzykrotną karę śmierci. Została wykonana w Łodzi.


Kilka uwag do czytelnika

Każdy odrębnie zatytułowany tekst dotyczy innego fragmentu łódzkiego getta, czy to ulicy, konkretnego budynku, całego kwartału, czy też urzędu albo instytucji. Podaję nazwę polską, a także - jeśli pod taką głównie występowało w getcie - nazwę niemiecką. Obok współczesnej nazwy ulicy, podaję jej polską nazwę w getcie, a także nazwę niemiecką, np. współczesna ul. Tokarska to w getcie ul. Mickiewicza, (Richterstrasse), a dawna ulica Brzezińska (Sulzfelderstrasse) to dziś ulica Wojska Polskiego. Od 1942 roku do końca wojny wszystkie ulice i instytucje musiały mieć niemieckie nazwy i tak zostały przez niektórych mieszkańców zapamiętane.


Źródła kalendarium:

Julian Baranowski, Łódzkie getto 1940-1944. Vademecum, Archiwum Państwowe w Łodzi & Bilbo, Łódź 2003.
Kronika łódzkiego getta, tom I (styczeń 1941 - maj 1942), tom II (czerwiec 1942), red. Danuta Dąbrowska i Lucjan Dobroszycki, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1965.
Marek Budziarek, Łódź, Lodsch, Litzmannstadt. Wycinki z życia mieszkańców okupowanego miasta, Literatura, Łódź 2003.
Icchak (Henryk) Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Kontra, Londyn 1988.
The Last Ghetto. Life in the Lodz Ghetto 1940-1944, red. Michał Unger, Yad Vashem, 1995.